| comment: | Met dank aan: Provinsje Fryslân / Thuiskopiefonds e.a. Deze cd verscheen onder auspiciën van it Gysbert Japicxhûs in Bolsward. Research: Louis Peter Grijp, Meertens Instituut, Amsterdam.
Zie hieronder voor een Friese inleiding.
De liederen van Gysbert Japix
'Master is wer gek', zouden de schoolkinderen tegen elkaar hebben gefluisterd, wanneer Gysbert Japix inspiratie kreeg en de ganzenveer greep om een dichterlijke inval neer te pennen. De muze liet hem ook tijdens de arbeid niet met rust. Een carrièremaker was Gysbert (1603-1666) niet. Hij kwam te werken als eenvoudig schoolmeester in het Friese dorpje Witmarsum, en later in zijn geboortestad Bolsward - op voorspraak van zijn vader, een kistenmaker die het tot burgemeester schopte en het fraaie stadhuis ontworpen had. De gelovige calvinist Gysbert werd tevens voorzanger in de Martinikerk, een indicatie dat hij een muzikale man moet zijn geweest. Hij leefde zo te zeggen voor de kunst. Na het een en ander in het Nederlands te hebben gedicht, probeert hij het in 1639 in het Fries. Met zijn Friesche Tjerne [4]-[5], een bruiloftsgedicht van een boer voor zijn landheer, oogst hij groot succes. Als een Friese Bredero maakt hij geestig gebruik van de volkstaal, een stedeling die het boerenleven met milde spot schildert. Dat was eerder gedaan door Jacob Vredeman in diens Friese vilanellen (1602), door Jan Jansz. Starter in een Friesch Pastorel (1621) en kort tevoren door Johannes van Hichtum in enkele bruiloftsgedichten (1639), die Gysbert op het Friese spoor zetten. Maar dan gebeurt er iets bijzonders. Gysbert gaat een stap verder en begint ook serieuze minnepoëzie in het Fries te dichten, en politieke zangen en psalmberijmingen. Uit het niets schept hij een literaire taal, waarin herders herderinnetjes op gracieuze wijze het hof maken, minnaars en minnaressen vernuftige woordspelletjes spelen, de lof van stadhouders wordt gezongen en het Opperwezen wordt aanbeden. Gysbert raakt bekend om zijn kennis van de Friese taal. De beroemde Engelse taalgeleerde Junius komt hem opzoeken om Fries te leren. Allengs worden Gysberts' 'gouden verzen', zoals Junius het zei, ingewikkelder en geleerder. Geheel in de geest van zijn tijd imiteert hij andere dichters en maakt hij variaties op hun werk. Kipedo Reauwe-bjuester [2] is bijvoorbeeld geïnspireerd op een 'quickje' van de Amsterdammer Roemer Visscher, en Tjesck-Moars See-Ængste [3], over een vrouw die haar kleinkind naar zee ziet gaan, op een lied van Vondel over Maria Tesselschade, die afscheid neemt van haar zeevarende man. Ook Reontse Ljeafde-Gal [12] gaat terug op Vondel, en die weer op klassieken als Ovidius en Vergilius. Gysbert was een intellectueel die de Nederlandse en Neo-Latijnse literatuur van zijn tijd op zijn duimpje kende en met menig wetenschapper correspondentie onderhield.
Veel van Gysberts' verzen waren gedicht om te zingen: het zijn liederen. In dat opzicht onderscheidde Gysbert zich niet van andere Nederlandse dichters, die in zijn dagen vrijwel zonder uitzondering liederen schreven op populaire melodieën, aangegeven met een wijsaanduiding ('Op de wijze van ...'). Ook in zijn muziekkeuze sloot Gysbert volledig aan bij wat in Holland mode was. Veel van die melodieën waren van buitenlandse herkomst, met name uit Frankrijk en Engeland.
Op deze cd worden Gysbert liederen uitgevoerd zoals dat in zijn tijd moet zijn gebeurd, volgens de muziekhistorische uitvoeringspraktijk. De melodieën zijn degene die hij bedoeld heeft, met enige variatie genoteerd in liedboekjes en handschriften. Of Gysbert en zijn kring de liederen op instrumenten heeft begeleid weten we niet zeker, maar het ligt voor de hand - dat deed vrijwel iedereen. We hebben instrumenten gekozen die in burgerlijke kringen gebruikelijk waren, tokkelinstrumenten zoals de luit en de citer, en een bijzondere vorm van het spinet, de muselaar; voorts de viola da gamba, de viool en de blokfluit. Die instrumenten waren ook in Friesland bekend. De muselaar, te zien op schilderijen van Vermeer en vele andere Hollandse meesters en in grote aantallen gebouwd in Antwerpen, wordt voor het eerst bij zijn naam genoemd in een traktaat van Klaas Douwes uit het Friese Tzum (Grondig ondersoek van de toonen der musiek, 1699). De inventaris van de Leeuwarder klerk Pibo Gualtieri (1618) noemt een groot klavecimbel, drie luiten en vijf citers, een bandora, een dansmeesterviool, een 'accoord' (set) dwarsfluiten en een clavichord. Dit lijkt uitzonderlijk veel. Maar ook Meindert Gerrits, zoon van een beurtschipper op Dokkum, liet een luit, twee violen, een kleine bandora, acht fluiten, een klavecimbel (waarschijnlijk een muselaar of spinet), een clavichord en twee dwarsfluiten na. Ons instrumentarium weerspiegelt dus wat in Friesland in Gysberts dagen in omloop was. Dat geldt ook voor de doedelzak (of 'lullepijp', zoals die in de zeventiende eeuw werd genoemd) die in het eerste en laatste nummer te horen is. Die kon men niet bij gegoede burgers aantreffen, maar wel bij de boeren op het platteland. We zien ze op de schilderijen van Brueghel en Jan Steen, en Gysbert rept in Sjolle Kreamer in Tetke [32] over marskramers en nietsnutten die hun gezang op de lilleseck begeleiden.
Hoewel we achteraf kunnen vaststellen dat Gysbert grote voorbeelden als Vondel soms wist te evenaren, is zijn werk slechts in kleine kring bekend en gewaardeerd geweest. Wat dat betreft stond hij volledig in de schaduw van een andere Friese dichter, de genoemde Jan Janszoon Starter. Diens vrijwel geheel Nederlandstalige Friesche Lusthof (1621) is een van de meest succesvolle liedboeken van de Gouden Eeuw geweest. Pas in de negentiende eeuw, toen de Friese Beweging ontstond, werd Gysberts' eigenzinnige gebruik van het Fries alom gewaardeerd - althans in Friesland. Zijn werk is postuum uitgegeven (Friesche Rymlerye, 1668) en nadien vele malen herdrukt. Dat wil niet zeggen dat elke Fries zijn Gysbert kent. Meer geprezen dan gelezen, zegt Gysbert-kenner Breuker over zijn held. Moge deze cd er toe bijdragen dat Gysberts liederen in elk geval meer gezongen worden.
Louis Peter Grijp
De lieten fan Gysbert Japix
'Master is wer gek', seine de skoalbern ûnder inoar hawwe, as Gysbert Japix wer ynspiraasje krige en de guozzefear pakte om in dichterlike ynfal op te skriuwen. De muze liet him ek ûnder it wurk net mei rêst. In karriêremakker wie Gysbert (1603-1666) net. Hy kaam as ienfâldich skoalmaster yn it Fryske doarpke Wytmarsum en letter yn syn berteplak Boalsert te wenjen - op oanstean fan syn heit, kistemakker fan berop, dy't ek boargemaster fan Boalsert wie en it moaie stedhûs fan Boalsert ûntwurpen hat. De leauwige kalvinist Gysbert waard neist skoalmaster, foarsjonger yn de Martinitsjerke, dat jout oan dat er nei alle gedachten in muzikaal man west hat. Hy libbe om sa te sizzen foar de keunst. Nei't er ien en oar yn it Nederlânsk dichte hie, besiket er it yn 1639 yn it Frysk. Mei syn Friesche Tjerne [4]-[5], in brulloftsfers fan in boer foar syn lânhear, hat er in soad sukses. As in Fryske Bredero makket hy op geastige wize gebrûk fan de Fryske folkstaal, in stedsjer, dy't it boerelibben mei mylde spot skilderet. Dat wie earder dien troch Jacob Vredeman yn syn Fryske filanellen (1602) en troch Jan Jansz Starter yn in Friesch Pastorel (1621) en koart dêrfoar troch Johannes van Hichtum yn inkele brulloftsgedichten (1639), dy't Gysbert op it Fryske paad brochten. Mar dan bart der wat bysûnders. Gysbert giet lykwols in stap fierder en begjint ek serieuze leafdespoëzij, politike lieten en psalmberimingen yn it Frysk te meitsjen. Ut it neat skept er in literêre taal, dêr't hoeders op sierlike wize om hoedsters hinne draaie, feinten en fammen fernimstige wurdspultsjes spylje, de lof fan steedhâlders wurdt besongen en God wurdt op himelske wize tasongen. Gysbert wurdt bekend om syn kennis fan de Fryske taal. De ferneamde Ingelske taalgelearde Junius komt by him yn 'e hûs om it Frysk te learen. Allinken wurde Gysberts 'gouden fersen' sa't Junius se neamt, yngewikkelder en gelearder. Folslein yn de geast fan syn tiid docht er oare dichters nei en makket er fariaasjes op harren wurk. Kipedo Reauwe-bjuester [2] is bygelyks ynspirearre op in tekst fan de Amsterdammer Roemer Visscher, en Tjesck-Moars See-Ængste [3], oer in frou dy't har beppesizzer nei see gean sjocht, op in liet fan Vondel oer Maria Tesselschade, dy't ôfskie nimt fan har op see farrende man. Reontse Ljeafde-Gal [12] slacht werom op Vondel en dy wer op klassiken as Ovidius en Vergilius. Gysbert wie in yntellektueel dy't de Nederlânske en Neo-Latynske literatuer fan syn tiid tige yn 'e macht hie en mei mannich wittenskipper brievewiksele.
In soad fan Gysberts fersen wiene dichte om te sjongen: it binne lieten. Wat dat oangiet ûnderskiede Gysbert him net fan oare Nederlânske dichters, dy't yn dy dagen sûnder útsûndering lieten skreaunen op populêre meldijen, oanjûn mei in wize-oanwizing ('op de wize fan....'). Yn syn kar fan muzyk sleat er ek folslein oan by dat wat yn Hollân yn swang wie. In protte fan dy meldijen kamen út it bûtenlân wei; benammen út Frankryk en Ingelân.
Op dizze CD wurde lieten fan Gysbert brocht sa't dat yn syn tiid wenst wie, neffens de muzykhistoaryske útfieringspraktyk. De meldijen binne sa't hy dy oanjûn hat, mei wat fariaasje, delskreaun yn lieteboekjes en hânskriften. Oft Gysbert en syn rûnte de lieten op ynstruminten begelaat hat, binne we net wis fan, mar it leit yn de reden - dat die hast elkenien. Wy hawwe ynstruminten keazen dy't yn boargelike rûnten wenst wiene; tokkelynstruminten lykas de lút en de siter; en in bysûndere foarm fan it spinet, de muselaar; fierder de viola da gamba, de fioele en de blokfluit. Dy ynstruminten wiene yn Fryslân ek bekend. De muselaar, te sjen op skilderijen fan Vermeer en in protte oare Hollânske masters, en yn grutte tallen boud yn Antwerpen, wurdt foar it earst neamd yn in traktaat fan Klaas Douwes út it Fryske Tsjom (Grondig ondersoek van de toonen der musiek, 1699). De ynventaris fan de Ljouwerter klerk Pibo Gualtieri (1618) neamt in grut klavesimbel, trije luten en fiif siters, in bandoara, in dûnsmasterfioele, in 'akkoard' (set) dwersfluiten en in klavikord. Dat liket in hiel soad. Mar Meindert Gerrits, soan fan in beurtskipper op Dokkum, liet ek in lút, twa fioelen, in lytse bandoara, acht fluiten, in klavesimbel (nei alle gedachten in muselaar of spinet), in klavikord en twa dwersfluiten nei. Us ynstrumintarium wjerspegelet dus dat wat der yn Fryslân yn Gysberts dagen gebrûklik wie. Dat jildt ek foar de doedelsek (of 'lillepiip', sa't dy yn de santjinde ieu neamd waard) dy't yn it earste en lêste nûmer te hearren is. Dy seach men net by de hegerein, mar wol by de boeren op it plattelân. Wy sjogge se op de skilderijen fan Brueghel en Jan Steen en Gysbert tsjut yn Sjolle Kreamer in Tetke [32] op marskreamers en omrinders dy't harren liet op de lillesek begeliede.
Hoewol't we efterôf fêststelle kinne dat Gysberts wurk grutte foarbylden as Vondel bytiden belykje koe, is syn wurk inkeld yn lytse rûnte bekend en wurdearre wurden. Wat dat oanbelanget stie hy yn it skaad fan in oar grut Frysk dichter, de al neamde Jan Janszoon Starter. Syn hast hielendal Nederlânsktalige Friesche Lusthof (1621) hat ien fan de meast suksesrike lieteboeken fan de Gouden ieu west. Earst yn de njoggentjinde ieu, doe't de Fryske Beweging ûntstie, waard Gysberts eigensinnich gebrûk fan it Frysk rûnom wurdearre - alteast yn Fryslân. Syn wurk is postúm útjûn (Friesche Rymlerye, 1668) en nei dy tiid noch in tal kearen. Dat wol net sizze dat elke Fries Gysbert ken. Mear priizge as lêzen, seit Gysbert-kenner Breuker oer syn held. Mei dizze CD der ta bydrage dat Gysberts lieten yn alle gefallen mear songen wurde. |
